درس‌های ناتمام سیل و غرور شکسته سدها
سیل اخیر در ایران گرچه تا حدودی فروکش کرده است، اما بی‌شک درس‌های آن تا مدتها مایه عبرت ایرانیان خواهد بود؛ درس‌هایی که با از دست‌دادن‌ها و جدایی‌ها و نابودی‌های بسیاری همراه بوده و همین امر نیز توجه بیش از پیش به عواقب دردناک و تاسف‌بار آن را دوچندان می‌کند.
سیل اخیر در ایران گرچه تا حدودی فروکش کرده است، اما بی‌شک درس‌های آن تا مدتها مایه عبرت ایرانیان خواهد بود؛ درس‌هایی که با از دست‌دادن‌ها و جدایی‌ها و نابودی‌های بسیاری همراه بوده و همین امر نیز توجه بیش از پیش به عواقب دردناک و تاسف‌بار آن را دوچندان می‌کند.
آسیب‌شناسی و ریشه‌یابی و بررسی عوامل ایجاد بحران، از جمله مسائلی است که همواره حین و بعد از پیشامدهای سهمگینی همچون سیل، زلزله و ... از سوی مسئولان، کارشناسان و حتی مردم عادی پی گرفته می‌شود، گرچه که در ایران بحث و بررسی درباره عوامل بوجود آورنده بحران، به همان سرعت که داغ می‌شود، با همان شتاب نیز سرد و در نهایت فراموش می‌شود!
اما در سیل اخیر ایران، آنچه که بیش از سایر عوامل خودنمایی می‌کرد، مجادله موافقان و مخالفان احداث سد بر روی رودخانه‌های بزرگ کشور بود.
موافقان احداث سدهای بیشتر در ایران، از سیل، چماقی ساختند که باید بر سر مخالفان آن فرود می‌آمد.
آنها بر این عقیده بودند که در صورت سدسازی بیشتر در ایران، امروز ما با بسیاری از تبعات جبران‌ناپذیر سیل روبرو نبودیم و به این ترتیب، سدسازی بیشتر را راه مبارزه با سیلاب تلقی می‌کرده‌اند و حال آنکه مخالفان، سدسازی را تنها یکی از هزاران راه برای پیشگیری از سیل و ذخیره‌سازی آب برشمرده و معتقد بودند سدسازی بدون برنامه و بی‌حساب و کتاب و بدون انجام مطالعات کارشناسی، هیچ دردی از خشکسالی و سیلاب دوا نکرده و نمی‌کند و نخواهد کرد.
*آبخیزداری ارجح‌تر از سدسازی
مسعود مولانا، از فعالان برجسته و عضو شورای هماهنگی شبکه ملی تشکل‌های محیط‌زیست، تنها یکی از صدها مخالفِ افزایش تعداد سدها در ایران است که در گفت‌و‌گو با خبرشمال، سخنان خود را اینگونه آغاز کرد که:« سد، تنها یکی از راه‌حل‌های ذخیره‌سازی آب و نه جلوگیری از بروز سیلاب است.»
مولانا، در ادامه با بیان اینکه سدسازی شرایط خاص خودش را می‌طلبد و اینطور نیست که بشود سد را در شکل و با هر ظرفیتی در هر نقطه‌ای احداث کرد، گفت:« آنچه که از دیدگاه موافقان سدسازی مغفول مانده است، این نکته است که قبل از آنکه انسان‌ها به دانش سدسازی دست یابند، طبیعت، خود به شیوه خاص و منحصربفردی، مشغول ذخیره‌سازی آب بوده؛ روشی که امروزه به آبخیزداری معروف است و خود به دو روش آبخیزداری اکولوژیک و سازه‌ای تقسیم‌بندی می‌شود.»
وی در توضیح این مطلب افزود:«در این روش، بندهای کوچکی از بالادست تا پایین دست حوزه، ایجاد می‌شود تا روان‌آب‌ها به شیوه‌ای کاملا آرام و طبیعی در سطوح و لایه‌های زیرین زمین ذخیره شوند و مزیتی که این روش بر سدسازی دارد، این است که از اشغال و تصرف بستر و حریم رودخانه که با احداث سد رخ می‌دهد خبری نیست و آب‌ها به شکل کاملا طبیعی و در دل زمین ذخیره می‌شوند.»
*عدم مدیریت درست سد، خود باعث بروز سیل شده است
مولانا در ادامه با اشاره به عقب‌ماندگی ایران در مدیریت سدها و عدم برخورداری از روش مانیتورینگ آنلاین سدها، نیز خاطرنشان کرد:« متاسفانه آنچنانکه از وقایع روزهای اخیر برمی‌آید و همگان در حال رصد کردن آن هستند، این است که بسیاری از سدها، به دلیل عدم مدیریت درست و بهینه و همچنین شناخت نادرست از زمان تخلیه متناسب و آرام آب در لحظات حساس، خود باعث آبگرفتگی و جاری شدن سیلاب در مناطق مسکونی و همچنین اراضی کشاورزی و باغی شده که این امر، راه را بر بروز فجایع بعدی سیل باز کرده است.»
*معایب ساخت سدهای غیرکارشناسانه و افزودن گرهی بر هزاران گره مدیریت منابع آب
مسعود مولانا با بیان اینکه در جایی که آبخیزداری پاسخ صحیح و مطلوب به نیازهاست نباید به احداث سد دست زد، در خصوص معایب احداث سد در مناطق جغرافیایی نامناسب، تصریح کرد:« سد در برخی از نقاط، سبب توقف جریان زنده رود شده و در واقع، حیات رودخانه را با خطر مرگ مواجه می‌سازد.»
این فعال برجسته محیط‌زیستی با اشاره به اینکه ما فقط کفِ رودخانه‌ها را می‌بینیم و از بستر و حریم رودخانه‌ها غافل هستیم، گفت:« از آنجا که برخی از سدها در دوران خشکسالی بر روی رودخانه‌ها احداث می‌شوند، در زمان بروز سیلاب، به دلیل تصرف بستر و حریم رود، سیلاب به جای دنبال کردن مسیر خود در بستر رودخانه، بر روی زمین جاری می‌شود و همین امر نیز خسارات بسیاری را به دنبال دارد و به این ترتیب، خواهیم دید که چگونه ساخت سد، به ضد خود و عاملی برای بروز سیلاب‌های شدید تبدیل می‌شود.»
*افزایش تبخیر آب در سدها و به هدر رفتن تلاش‌ها برای ذخیره‌سازی آن
بنا به گفته مسعود مولانا، نکته دیگری که در این باره مغفول مانده است، این است که آب جمع‌آوری شده در پشت سدها، به مرور و با تابش آفتاب، به ویژه در طول روزهای بلند تابستان، تبخیر می‌شود و بنابراین بخش عمده‌ای از تلاش‌ها برای ذخیره‌سازی آب به بخار آب تبدیل شده و از بین می‌رود.»
*توهم وجود آب، ایران را فراگرفته است
مسعود مولانا با اشاره به اینکه متاسفانه سدسازی امروزه در ایران به عنوان تنها راه ذخیره‌سازی آب و ابزاری ایدئولوژیک شناخته می‌شود، تاکید کرد:« یکی از بزرگ‌ترین معایب سدسازی در ایران، ایجاد این توهم و در واقع دروغ بزرگ است که ما آب به اندازه کافی داریم و همین امر نیز امروز به ازدیاد موج مصرف آب در کشور و هدررفت بیش از پیش آب انجامیده و از همین روست که ما 3 برابر نُرم جهانی، آب مصرف می‌کنیم.»
*یک هزارم بودجه سدسازی نیز صرف امر آبخیزداری نمی‌شود
مولانا با بیان اینکه ما امروزه جنگل را تخریب می‌کنیم و جای آن سد می‌سازیم که به قول خودمان آب را با هزار زحمت و هزینه ذخیره کنیم، خاطرنشان کرد:« این در حالی‌ست که اگر یک هزارم بودجه سدسازی (هزینه ساخت یک سد دستکم 3 هزار میلیارد تومان است)، را به امر آبخیزداری و روش طبیعی ذخیره‌سازی آب اختصاص می‌دادیم امروز با اینهمه مشکلات ناشی از خشکسالی و البته بروز سیلاب‌های خانمان‌برانداز در کشور مواجه نبودیم.»
*مخالف مطلق سدسازی نیستیم اما..
این عضو شورای هماهنگی شبکه ملی تشکل‌های محیط‌زیستی کشور با بیان اینکه من و بسیاری از همکاران و فعالان عرصه محیط زیست، هرگز مخالف صددرصدی با سدسازی در کشور نبوده و نیستیم، افزود:« امروز متاسفانه، آنقدری که به مدیریت توزیع آب در ایران بها داده شده است، به مدیریت حوزه مصرف و تولید اعتنا نشده و این امر خود، مشکلات عدیده‌ای را در حوزه مصرف آب در کشور پدیدار کرده است.»
*اصلاحی که صورت نمی‌گیرد!
اصلاح الگوی مصرف، کشت و آبیاری در حوزه‌های کشاورزی، صنعتی و خانگی از جمله موارد مورد تاکید مسعود مولانا در این گفت‌و‌گو بوده است که با کمک آنها می‌توان بخش عمده‌ای از مشکلات و معضلات کشور را در بخش منابع و مصارف آب حل و فصل کرد.
*آبیاری هوشمند تنها در 5 درصد از اراضی کشاورزی انجام می‌شود
این فعال برجسته زیست محیطی کشور با بیان اینکه بر اساس آمار جهانی، ما در حوزه کشاورزی با 65 درصد پِرت (هدررفت) آب مواجه هستیم، تاکید کرد:« متاسفانه امروزه تنها در 5 درصد از اراضی کشاورزی ما از سیستم آبیاری قطره‌ای (هوشمند) استفاده شده و همچنین تولید محصولات آب‌بر در بخش کشاورزی، بخش عمده‌ای از تولیدات کشاورزی ایران را به خود اختصاص داده است و حال آنکه کشور ما در منطقه خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد و چنانچه در حوزه مصرف آب، مدیریت درستی صورت نگیرد، به زودی ایران به بیابانی بی‌آب و علف و غیرقابل سکونت تبدیل خواهد شد.»
*جنایت در حوزه مصرف آب به جای مدیریت مصرف آب
وی با تاکید بر بازچرخانی آب در بخش صنعت نیز خاطرنشان کرد:« وقتی که صنایع و محصولات کشاورزی آب‌بر را به مناطق خشک و نیمه خشک و کویری می‌بریم و در پی احداث سد در بالادست برای تامین منابع آب مورد نیاز هستیم، یعنی به جنگ با طبیعت رفته‌ایم و طبیعت نیز یقینا بیکار نمی‌نشیند و یک روز بالاخره انتقام این جنایت بزرگ را از ما خواهد گرفت.»
وی بار دیگر با تاکید بر اینکه امروزه به جای مدیریت مصرف آب، شاهد جنایت در این حوزه هستیم، تصریح کرد:« فرونشست زمین در مناطق خشک مثل سمنان و تهران و ... تنها یکی از پیامدهای این عدم همراهی و سازگاری با طبیعت است که چوبش را همگان می‌خورند.»
*ایران رتبه اول فرسایش خاک را در جهان دارد
مسعود مولانا با اشاره به عدد 2 میلیارد تُن فرسایش خاک در ایران، گفت:« متاسفانه ایران یک دوازدهم فرسایش خاک جهان را به خود اختصاص داده است و رتبه اول این بخش را از آنِ خود کرده و این در حالی‌ست که میانگین فرسایش خاک در سراسر جهان از عدد 24 میلیارد تُن در سال تجاوز نمی‌کند.»
مولانا در بخش پایانی سخنانش، از دست رفتن ذخیره استراتژیک خاک در پی بروز سیلاب را از جمله موارد تلخ و مغفول مانده در سیل اخیر و سیلاب‌های گذشته کشور برشمرد و افزود:« این در حالی‌ست که طبیعت برای به وجود آوردن یک سانتی‌متر مربع از این خاک غنی و ارزشمند، حدود 600 تا 700 سال تلاش می‌کند و آنگاه ما با ندانم‌کاری‌های خویش، مثل جانشین کردن سد به جای بها دادن هرچه بیشتر به آبخیزداری، ظلم بزرگی را در حق آن معمول می‌داریم.»
*سخن پایانی
شایان ذکر است که شیوه نادرست مدیریت منابع آب در کشور داد رییس مجلس را هم درآورده است تا جایی که علی لاریجانی در پی اتفاقات سیل اخیر، خطاب به وزیر نیرو، گفته است:« برای سد و نیروگاه برنامه دارید اما برای کارهای دیگر ندارید!»
قابل ذکر است که وزیر نیرو پس از بازدید از مناطق سیل زده شمال کشور با بیان پایان خشکسالی و ورود کشور به دوره ترسالی بر ساخت سدهای بیشتر برای مدیریت منابع آب تاکید کرده و این در حالی‌ست که بسیاری از اساتید و متخصصین حوزه اقلیم شناسی، اظهار نظر وزیر نیرو مبنی بر ورود کشور به دوره ترسالی را اکیدا رد کرده‌اند.
یادآوری این نکته نیز ضروری‌ست که ظرفیت مخازن سدهای کشور در حال حاضر ۱,۶ برابر حجم کل رواناب‌های کشور است و با وجود سیلاب‌های اخیر هنوز حجم عمده‌ای از مخازن سدهای کشور خالی مانده است.
بعد از انقلاب اسلامی، بیش از ۶۵۰ سد در کشور مورد بهره‌برداری قرار گرفته و ۳۵۰ سد نیز در دست مطالعه یا احداث است و این امر، خود، نشان از 30 برابر شدن تعداد سدها به نسبت 2 برابر شدن جمعیت ایران دارد و معلوم نیست این اشتهای سیری‌ناپذیر سدسازان به رغم شکسته شدن غرور سدها در سیل اخیر، چه زمانی پایان می‌یابد!